De schatten van de Oude Helenakerk, klokken en overluiden

AALTEN - De Oude Helenakerk, een Godshuis in eigendom van de protestantse gemeente Aalten, is het oudste gebouw van Aalten. Een monument van onschatbare historische waarde, zeker ook emotioneel waardevol. Gelovigen zijn er gedoopt, getrouwd, hebben er troost gevonden, zijn vanuit deze kerk naar hun laatste rustplaats gebracht. De klokken zijn hier een mooi onderdeel van. Vroeger een belangrijk communicatiemiddel voor brand en overluiden bij overlijden. Herman Onnink, oud-medewerker van de protestantse gemeente Aalten, legt uit: “Een overledene overluiden wordt nog steeds gedaan als de familie dat op prijs stelt.”

Door Karin Stronks

Wanneer de eerste klokken in de toren zijn gehangen is niet helemaal duidelijk. “In notulen uit 1555 wordt voor het eerst melding gemaakt over het verkopen van een hofstede aan Hinrich ten Gussenclo en Merrie, zijn vrouw. De opbrengst van deze verkoop wordt gebruikt voor ‘het geeten der groter nyer clocken. Ook in 1556, 1686 en 1698 worden er nieuwe klokken gegoten. De aankoop wordt meestal gedaan na de verkoop van een stuk land of een woning. Subsidies kende men toen nog niet”, aldus Onnink. 

De kerkklokken hebben vanaf het begin een belangrijke functie. “Op zondag werden ze geluid om mensen uit te nodigen om naar de kerk te komen, maar ook op andere dagen kon en kan men ze elk uur horen slaan.” Nog steeds luiden de klokken extra op vaste tijden. Herman Onnink: “Om acht uur ’s morgens bijvoorbeeld. Het luiden op dat tijdstip werd vroeger de Pannenkoekklok genoemd. Mensen hadden er al wat uurtjes werk op zitten en volgens traditie werd er rond die tijd pannenkoek gegeten.” Ook om 12.00 uur ’s middags en ’s avonds om 21.00 uur luiden de klokken. “Mensen gingen vroeger bijtijds naar bed, vaak na het eten van een bord pap. Zo ontstond de naam Papklok, die nu nog altijd om negen uur luidt.” 

Er hangen vier grote klokken bovenin de Oude Helenakerk. Op alle vier klokken staan teksten. De grootste klok weegt 1970 kilo, deze klok bevat de tekst ‘Looft den Heer want Hij is goed; want Zijn goedertierenheid is in der eeuwigheid’ (Psalm 136 vers 1). De tweede klok is 1155 kilo zwaar. Deze klok krijgt de Bijbeltekst ‘Ik ben de opstanding en het leven, die in Mij gelooft zal leven, al ware hij ook gestorven’ (Johannes 11 vers 25). Op de derde, 810 kilo wegende klok, staat ‘Jezus zegt; Kom herwaarts tot Mij, allen die vermoeid en belast zijn, en Ik zal u rust geven’ (Mattheüs 11 vers 28). De lichtste klok, die altijd nog 570 kilo zwaar is, bevat de tekst uit de Bijbel ‘Waakt dan, want gij weet niet in welke ure uw Heer komen zal’ (Mattheüs 24 vers 42). 

Klokken zijn vroeger op veel manieren gebruikt als communicatiemiddel, bijvoorbeeld als Brandklok, bij rampen en bij oorlogen. “De Brandklok was ervoor om iedereen op te roepen om te komen helpen blussen. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, op 31 juli 1914, werden de klokken geluid als een oproep tot mobilisatie van het Nederlandse leger.” 

Ook worden de klokken geluid bij trouwen en rouwen. “Overluiden bij een sterfgeval kan nog steeds als de familie dat op prijs stelt. GUV stelt die vraag aan nabestaanden. Dit geldt niet alleen voor gelovigen, iedereen kan gebruik maken van deze traditie. Bij het overluiden geldt voor elke buurtschap een ander tijdstip, vroeger wist men dan waar de gestorvene vandaan kwam. Lintelo 9.30 uur, Haart 9.45 uur, Dale en IJzerlo 10.00 uur, Barlo 10.30 uur, De Heurne 10.45 uur en Aalten Dorp 11.00 uur. De klokken werden zelfs op een bepaalde manier geluid als het om een gestorven man, vrouw of kind ging.” 

In de Tweede Wereldoorlog zijn de vier grote klokken gevorderd door de Duitse bezetters. Herman Onnink vertelt: “In 1942 kreeg het college van Kerkvoogden het bericht dat alle klokken van de Hervormde kerken gevorderd zouden worden. Op woensdag 26 februari 1943 zijn de klokken hier uit de kerk gehaald. De Oude Helenakerk raakte beschadigd toen de Duitsers bezig waren met het verwijderen van de grootste klok.” Op de zondag voor het ophalen van de klokken heeft dominee Klijn gepreekt over deze brute klokkenroof. De preek maakte diepe indruk op de aanwezige kerkgangers. Door deze preek en meerdere activiteiten van dominee Klijn tegen de Duitsers belandde hij uiteindelijk in een concentratiekamp.” 

Na de oorlog, in de zomer van 1946, wordt een grote rondgang op touw gezet onder alle protestanten om nieuwe klokken in de kerk te realiseren. “Ruim 18 000 gulden wordt in korte tijd opgehaald, een ongekend groot bedrag voor die tijd, zo net na de oorlog. Op 12 december 1946 worden de eerste twee klokken teruggeplaatst, in juni 1947 volgden de andere twee. Mogelijk gemaakt door de Aaltense gemeenschap die heeft bewezen hecht en actief te zijn voor hun Oude Helenakerk. Zij hebben ervoor gezorgd dat we nog altijd kunnen genieten van het klokgelui en de mooie tradities!”